Jaren geleden vertelde ik tijdens de lunch aan een groepje collega’s dat een kritische opmerking van een andere collega mij erg had geraakt. Laat ik de andere collega Kees noemen. Ik zei in mijn verontwaardiging en verdriet toen iets heel naars over Kees. Nog dezelfde dag bleek dat Kees deze opmerking van mij over hem, via via te weten was gekomen. Kees bleek er heel boos over en schreef me in een email: “Jij hebt mij met een mes in mijn rug gestoken.” Ik ben naar hem toegegaan en we hebben het, zo goed en zo kwaad als het ging, uitgepraat. Maar echt tot begrip voor elkaars pijn kwamen we destijds niet.

Dit verhaal wil ik gebruiken om de term ‘gevoelde betekenis’ uit te leggen, oftewel in de Engelse terminologie ‘felt sense’.

Eugene Gendlin heeft de term ‘felt sense’ geïntroduceerd en een techniek (‘focusing’) beschreven waarmee je geholpen wordt een ‘felt sense’ te ervaren.

Toen het bovenstaande met Kees en mij gebeurde, wist ik nog niets van de term ‘felt sense’ ofwel ‘gevoelde betekenis’. Achteraf zie ik dat Kees een ‘gevoelde betekenis’ in woorden toekende aan mijn voor hem zo pijnlijke opmerking. Een gevoelde betekenis wil zeggen: een lichamelijk ervaren gevoel. Het is iets anders dan een emotie. Kees had waarschijnlijk de emoties boosheid en verdriet, misschien ook angst/schrik. De lichamelijk gevoelde betekenis van mijn nare opmerking was voor Kees ‘een mes in zijn rug’.

Gendlin zegt dat het bewust voelen van een lichamelijk gevoelde betekenis, waarna je de precieze woorden zoekt voor hoe het in het lichaam voelt, kan leiden tot een gevoel van opluchting. Hoe zit dat?

Het is niet zo dat het oplucht als je boos bent en de schuld geeft aan de ander met de woorden: “Jij stak een dolk in mijn rug“. Maar het gaat erom dat je bewust naar je eigen pijn gaat en deze dan kan ervaren op de manier dat je lichaam het waarneemt. Soms is de gevoelde betekenis in het lichaam er direct, soms is het een tijdje voelen en dan zoeken naar de juiste woorden. In het geval van Kees was de gevoelde betekenis als de pijn van een mes dat plotseling en onverwacht achterin je rug gestoken wordt. Dat is nogal wat, als een opmerking zo aankomt.

Het is niet makkelijk om een gevoelde betekenis te ontdekken. Het vergt een bepaalde manier van afstemming op de situatie en op je lichaam. Een afstemming waarbij je het verhaal van de situatie, de woorden die zijn gezegd, de gebeurtenissen, niet één voor één weer laat passeren, maar deze juist laat wegvallen, en dan een soort globaal idee van de situatie probeert op te roepen. Misschien is dat eerder een soort sfeerbeeld te noemen. Eventueel komen er ook beelden bij op. En dan let je op hoe je lichaam hierop reageert. Ook weer met een open, globale waarneming. Misschien ervaar je iets van druk, pijn, bewegingsneiging, een zakkend gevoel, etc. Het kan van alles zijn. Daarna ga je bekijken of er woorden kunnen worden gegeven aan dit gevoel, zoals: ‘Het voelt als……’  (wegzakken in drijfzand, weggeduwd worden, geen houvast vinden, etc….). Zo meteen zal ik een voorbeeld geven van iemand die dit probeert te doen.

Waarom geeft het ervaren van deze gevoelde betekenis vaak opluchting, terwijl het toch een vreselijke lichaamservaring is, zoals in het geval van de ervaring van Kees?

Ik denk dat de opluchting van het vinden van precies de goede ‘gevoelde betekenis’ opkomt omdat je je lichaam de kans hebt gegeven te spreken. Dat jij het lichaam laat weten dat je de moeite doet om te luisteren, te voelen, en dat je precies wilt weten hoe het zit. En als je het vindt weet je het meteen: Hé, dus zo voelt het aan! De juiste woorden vinden geeft een gevoel van opluchting (of een soort tevredenheid), een gevoel dat je dan ook weer lichamelijk kan waarnemen. Ook is er vermoedelijk een opluchting doordat aan een vaag lastig gevoel over een situatie, woorden toegekend zijn. Dit is voor je hersenen een ‘AHA-moment’. Je koppelt een gevoel aan de juiste woorden. Je hersenen vinden dat heel fijn. Ook geeft het opluchting als je de golf van een dergelijk, vaak lastig, fysiek gevoel toch even hebt kunnen toelaten in plaats van er tegen te vechten.  Zo’n golf zakt ook altijd vanzelf weer.

Hoe pijnlijk de gevoelde betekenis ook is (zoals een mes in je rug), die opluchting kan er dus toch ook zijn. Daarna is er misschien vriendelijkheid en compassie mogelijk voor de pijnlijkheid van de ervaring.  Van jezelf naar jezelf, of van een ander naar jou, als je hem of haar vertelt over je ervaring.

In een relatie tussen collega’s, vrienden of partners kan het ingaan op de ‘gevoelde betekenis’ behulpzaam zijn. In het geval van de opmerkingen van Kees naar mij en andersom, had ik dan eerst mijn eigen ‘gevoelde betekenis’ kunnen zoeken die paste bij wat ik ervoer toen ik zijn kritiek hoorde.  Wie weet had ik dan eerst mezelf wat kunnen troosten en daarna iets tegen hem kunnen zeggen als:

“ Kees, ik heb gelezen in jouw mail dat mijn opmerking voelde alsof een mes in je rug gestoken was.  Ik begrijp daardoor dat het heel erg pijnlijk voor je was, en ook dat ik het achter je rug om deed was niet goed. Het spijt me dat ik mijn opmerking niet direct tegen jou heb gemaakt en dat ik niet op een minder pijnlijke manier heb verteld hoe ik zelf was geraakt door jouw opmerking. Hoe gaat het nu met je?”

Bij ervaringsgerichte therapie kan de ‘gevoelde betekenis’ vinden ook een behulpzame stap zijn.

Stel dat iemand het verhaal over een pijnlijk gesprek vertelt bij een therapeut. Dan zou het zo kunnen gaan:

Cliënt (met boze stem): Mijn baas heeft mij een slechte beoordeling gegeven. En dat gesprek ging op een heel vervelende manier.

(De cliënt vertelt het verhaal verder over wat er allemaal is gebeurd).

Therapeut:  Ach, dat is allemaal heel pijnlijk.  Als je gevoelsmatig bij deze situatie bent, wat merk je dan nu op aan je lichaam, hoe voelt het aan? 

Cliënt (heeft al wat ervaring met deze manier van onderzoeken van een lastige ervaring, keert zich een beetje in zichzelf en wacht tot hij iets opmerkt in zijn lichaam, zegt na een tijdje):  Hmmmm, ik weet het nog niet…… iets van…. (stilte, hij wacht nog even).

Cliënt: Heel gemeen….….iets van geduwd worden, nee dat is het niet precies… (stilte).

 Ja ik weet het! Het voelt als vermorzeld worden. Ja. Dat is het precies! (slaakt een zucht).

Therapeut: Oei, vermorzeld worden… (stilte).

Wat gebeurt er nog meer als je dat voelt?

Cliënt: (ademt snel, roept): Dat had hij zo niet mogen doen!!!!!!

 Ik voel me zo boos (tranen komen in zijn ogen).

Therapeut:  Ik zie het, en ook dat je gezicht heel verdrietig wordt nu.

Cliënt (spreekt zachtjes): Ja, waarom doen mensen zo?

Therapeut: Heb je het vaker meegemaakt?

Cliënt: Het herinnert me nu ineens aan vroeger op school. Ik werd heel erg gepest. Soms geslagen. En vernederd. Ik denk dat dit door de opmerkingen van mijn baas allemaal ook weer opgeroepen werd. (huilt een tijdje).

Cliënt: Als ik mezelf als die kleine jongen zie, dan zeg ik tegen hem: ach jongen, het is niet waar, je bent goed zoals je bent, later komt het allemaal goed met jou (wrijft daarbij zachtjes over zijn eigen hoofd, wiegt een beetje heen en weer en komt weer wat tot rust).

De gevoelde betekenis ontdekken kan een opluchting geven, alsmede de mogelijkheid om compassie op te wekken voor jezelf. Ook kan het als het ware een ‘doorgang’ zijn naar eerdere gebeurtenissen die mogelijk belangrijk zijn om alsnog op latere leeftijd te helen. Als er aandacht is geweest voor de onverwerkte pijn van vroegere gebeurtenissen, en duidelijker is geworden hoe deze vroegere gebeurtenissen huidige ervaringen extra pijnlijk kunnen maken, dan kan iemand meer mogelijkheden krijgen om in het heden om te gaan met ervaringen, zoals het krijgen van kritiek, of het lijden van een verlies.

Overigens is het niet altijd zo dat de doorgang duidelijk wordt naar een eerdere levenservaring zoals bij bovenstaande cliënt. Er zijn zoveel ervaringen die ons lichaam heeft opgedaan aan ongemak en pijn, die we ons niet meer echt kunnen herinneren. Maar die wel op latere leeftijd ‘gevoelde betekenissen’ kunnen kleuren omdat het lichaam ze zich nog wel ergens herinnert. Denk aan ervaringen die je had voor je kon spreken, inclusief je eigen geboorte, vooral als deze moeizaam was. Een gevoelde betekenis van ‘vermorzeld worden’ kan zelfs ook ergens nog een relatie hebben met een traumatische geboorte.

Te weten dat je lichaam van alles kan hebben meegemaakt, kan je misschien ook helpen om meer compassie voor jezelf te hebben als je je reacties op bepaalde lastige gebeurtenissen waarneemt. Soms helpt het je ook om na te vragen wat je lichaam in vroegere tijden heeft meegemaakt (bijvoorbeeld bij je ouders/verzorgers van destijds).

Een gevoelde betekenis is echter niet altijd pijnlijk!

Ik wil benadrukken dat er ook prettige gevoelde betekenissen ontdekt kunnen worden die vastzitten aan bepaalde situaties in het heden of het verleden. Waarbij je iets ervaart van vredigheid, blijheid of kracht. Het is heel belangrijk daaraan aandacht te besteden, want deze zijn weldadig voor je lichaam en zenuwstelsel.

Laatst vertelde iemand die na een lange onzekere tijd met veel financiële stress weer een baan vond, dat de financiële zekerheid voor haar aanvoelde alsof twee handen haar opvingen en daar blijvend onder haar lichaam waren, waarop ze het beeld kreeg dat ze er rustig op kon gaan liggen. En op het moment dat ze het vertelde sloot ze haar ogen even en zuchtte ze diep met een glimlach op haar gezicht.

Een positief effect van het ervaren van een gevoelde betekenis en/of het opwekken van compassie is dit: het autonome (automatisch en onbewust werkende) zenuwstelsel reageert er heel direct op. Het zenuwstelsel zal je lichaam dan automatisch gaan reguleren naar vredigheid en rust. Dit gebeurt doordat zenuwen impulsen doorkrijgen voor het rustiger maken van je hartslag en ademhaling, het ontspannen van je spieren, het laten stromen van warm bloed naar je handen en voeten. Hierdoor komt  je lichaam weer in een staat van welzijn.

Als je meer wilt lezen over focussen en het vinden van de gevoelde betekenis, lees dan verder in het boek van Gendlin1 dat heel toegankelijk is en ook in het Nederlands is vertaald.

Nota bene: bij traumatische ervaringen kan het  werken met de felt sense leiden tot overweldiging van het zenuwstelsel en verergering van de klachten. Dan is het aan te raden dit werk samen met een therapeut te doen die ervaring heeft met innerlijk werk en trauma. Dit zijn therapievormen die lichaamsgericht traumawerk als onderdeel hebben zoals core process therapie, somatic experiencing therapie en sensori-motore therapie.

Saskia Ebus 2021

1E. Gendlin. Focussen. Uitgeverij De Toorts B.V. 2008